Janusz Zamke
Warszawa, lipiec 2001 r.
Sytuacja w latach 1990 - 94
1. Obowiązywały wówczas: ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy oraz ustawa z dnia 16 grudnia 1972 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i ich rodzin, które były wielokrotnie nowelizowane. Zgodnie z tymi ustawami:
a) prawo do emerytury miał były żołnierz zawodowy lub funkcjonariusz, który w chwili zwolnienia ze służby posiadał 15 lat służby,
b) byli żołnierze zawodowi i funkcjonariusze mieli prawo do emerytury lub renty z zaopatrzenia emerytalnego w wysokości wynoszącej od 40% podstawy jej wymiaru (za (15 lat służby w przypadku emerytury) do maksymalnie 100 % podstawy wymiaru (tj. przysługującego uposażenia), za 35 lat wysługi emerytalnej lub w przypadku orzeczenia o zaliczeniu do I lub II grupy inwalidów w związku ze służbą,
c) za każdy kolejny rok wysługi emerytalnej ponad 15 lat, emerytura wzrastała o 3 % podstawy jej wymiaru.
2. Od 1 stycznia 1991 r. mundurowa emerytura lub renta podlegała podwyższeniu (waloryzacji) na zasadach i w terminach określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Doprowadziło to do szybkiego powstania starych portfeli emerytalnych. Wysokość świadczenia zależała głównie od momentu przejścia na emeryturę lub rentę a nie od lat służby i zajmowanego stanowiska. Wywołało to krytykę w środowiskach mundurowych i ich pretensje do prawicowych rządów.
Okres od 1994 r. do chwili obecnej:
1. Jedną z pierwszych decyzji SLD wspieranego przez PSL było przyjęcie ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu; Państwowej Straty Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin. Wprowadziły one do systemu zaopatrzenia emerytalnego służb mundurowych szereg zmian, a mianowicie:
a) obniżyły wskaźnik wzrostu emerytury za każdy rok służby powyżej 15 lat z 3 % podstawy wymiaru świadczenia do 2,6 %;
b) obniżyły wskaźnik wzrostu emerytury za każdy rok okresów składkowych poprzedzających służbę z 3% do 1,3 % podstawy wymiaru świadczenia a okresów nieskładkowych z 3% do 0,7 % podstawy wymiaru;
c) zniosły wzrost emerytury o 15 % podstawy jej wymiaru przysługujący emerytowi, którego inwalidztwo nie pozostaje w związku ze służbą;
d) ograniczyły górną granicę wysokości emerytury do 75 % podstawy jej wymiaru, a w przypadku podwyższania emerytury z tytułu inwalidztwa pozostającego w związku ze służbą. - do 80% podstawy wymiaru,
e) zniosły prawo do łączenia emerytury mundurowej z częścią renty inwalidzkiej lub renty inwalidzkiej z częścią emerytury, w przypadku gdy inwalidztwo powstało wskutek wypadku pozostającego w związku ze służbą lub wskutek choroby powstałej w związku ze szczególnymi właściwościami bądź warunkami tej służby, z tytułu których przysługują świadczenia odszkodowawcze,
f) wprowadziły zasadą ograniczania emerytur i rent inwalidzkich (obecnie jest to zasada zmniejszania) w przypadku osiągania dodatkowego przychodu.
Powyższe zmiany zostały zrekompensowane poprzez:
a) wprowadzenie nowego sposobu waloryzacji świadczeń, który gwarantował zachowanie powiązania wzrostu emerytur i rent ze wzrostem uposażenia żołnierzy zawodowych lub funkcjonariuszy pozostających w służbie i zajmujących analogicznie zaszeregowane stanowiska,
b) przeprowadzenie rewaloryzacji mundurowych świadczeń tj. urealnienie podstawy wymiaru emerytur poprzez jej przeliczenie według stawek uposażenia żołnierzy zawodowych lub funkcjonariuszy obowiązujących w dniu wejścia w życie przedmiotowych ustaw.
Środowiska mundurowe przyjęły w sumie te rozwiązania bardzo dobrze. Zlikwidowano, bowiem stare portfele emerytalne w wyniku jednorazowej rewaloryzacji oraz zapewniono wzrost świadczeń, powiązanych ze wzrostem uposażenia kadry czynnej. W latach rządów lewicy zasady te obowiązywały bez żadnych zmian. Dawało to poczucie stabilności i troski państwa o żołnierzy i funkcjonariuszy.
2. Po zmianie rządów w 1997 r. koalicja AWS-UW wspierana tym razem przez PSL w sposób zdeterminowany przystąpiła do zmian w systemie zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy i funkcjonariuszy, uważając, że jest on zbyt korzystny w stosunku do systemu powszechnego.
Już pod koniec 1997 r. został opracowany przez rząd J. Buzka projekt zmian zasad waloryzacji emerytur i rent z zaopatrzenia emerytalnego, który przewidywał wprowadzenie zasad waloryzacji obowiązujących w systemie pracowniczym, tj. obliczanie wskaźnika waloryzacji w oparciu o wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem. Proponowane rozwiązania oznaczałyby spadek realnej wartości mundurowych emerytur i rent o około 4 % już w 1998 r. Ponadto wzrost mundurowych świadczeń byłby niższy niż wzrost świadczeń pracowniczych, które wzrosłyby, o 12, 7 %, gdy tymczasem mundurowe świadczenia o 6,2 %. W ww. projekcie nie zagwarantowano - jak to miało miejsce w przypadku zmiany sposobu waloryzacji w systemie powszechnym - wzrostu realnej wartości świadczenia o określony wskaźnik ponad poziom inflacji.
Powyższa ustawa została uchwalona przez AWS i UW w dniu 11 grudnia 1997 r. Środowiska związane ze służbami mundurowymi protestowały przeciwko wprowadzenia nowych rozwiązań do systemu zaopatrzenia emerytalnego, co doprowadziło do zgłoszenia w dniu 30 grudnia 1997 r. przez Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego weta wobec omawianego aktu prawnego. Klub SLD wsparł to weto, co spowodowało, że niekorzystne zmiany nie weszły w życie w 1998 r.
3. Z dniem 1 stycznia 1999 r. - przy sprzeciwie SLD - weszła w życie reforma systemu zabezpieczenia Społecznego, która ustawą z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń dokonała:
a) podziału żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych w zależności od daty wstąpienia do służby; zgodnie z art. 1 ust. 2 powyższej ustawy, prawo do świadczeń z zaopatrzenia emerytalnego mają tylko ci żołnierze zawodowi i funkcjonariusze, którzy pozostawali w służbie w dniu 1 stycznia, 1999 r. (czyli w dniu wejścia w życie ustawy); osoby wstępujące do służby po tej dacie podlegają systemowi powszedniemu i opłacają składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe od przysługujących im z tytułu służby uposażeń.
b) nowelizacji artykułów 159 i 160 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych:
- od 1 stycznia 1999 r., mundurowe emerytury i renty podlegały waloryzacji na zasadach i w terminach obowiązujących w systemie powszechnym; oznaczało to odstąpienie od przyjętej wcześniej zasady powiązania wzrostu świadczeń mundurowych ze wzrostem uposażeń żołnierzy zawodowych lub funkcjonariuszy pozostających w służbie i zajmujących analogicznie zaszeregowane stanowiska.
- w miejsce obowiązujących do 1 stycznia 1999 r. mundurowych zasad ograniczania świadczeń w związku z osiąganiem dodatkowego dochodu, wprowadziła zasady zmniejszania i zawieszania świadczeń takie same jak w systemie "pracowniczym"; nowe zasady zmniejszania świadczeń i zawieszania prawa do nich były korzystne dla tych spośród świadczeniobiorców mundurowych, którzy osiągnęli wiek emerytalny ustalony w systemie powszechnym (60 lat kobieta lub 65 lat mężczyzna), lub których dodatkowy przychód był niższy niż 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS (głównie były to osoby prowadzące pozarolniczą działalność), ponieważ osoby te nie miały zmniejszanych świadczeń; niekorzystne były natomiast dla osób osiągających przychód w wysokości przekraczającej 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS, gdyż ich świadczenia były zawieszane - należy w tym miejscu zaznaczyć, iż instytucja zawieszania emerytur i rent inwalidzkich z tytułu uzyskiwania dodatkowego przychodu nie występowała we wcześniejszych uregulowaniach z zakresu zaopatrzenia emerytalnego.
Doprowadziło to do takiego absurdu, że czynni żołnierze i funkcjonariusze podlegają różnym systemom emerytalnym w zależności od momentu rozpoczęcia służby. Nadto przyjęci obecnie do służby musieliby służyć do 65 roku życia, co zupełnie nie bierze pod uwagę wymogów psychofizycznych jakie musi spełniać żołnierz, policjant, strażak, czy funkcjonariusz więziennictwa. Takiego rozwiązania nie ma Np. w żadnej armii NATO.
Był to jeden z powodów, że Klub SLD głosował jednomyślnie przeciwko wprowadzeniu 1 stycznia 1999 r. reformy systemu zabezpieczenia społecznego.
4. Zmiany te zostały bardzo źle przyjęte w środowiskach mundurowych. Powszechne były opinie, że naruszają one Konstytucja RP, pozbawiając żołnierzy i funkcjonariuszy praw nabytych. Kierując się tymi przesłankami w dniu 20 stycznia 1999 r. grupa posłów na Sejm RP, wystąpiła do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności art. 159 pkt 1 i 2 oraz art. 160 pkt 1 i 2 (artykuły te nowelizowały ustawę o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ustawę o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji...) ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z konstytucyjną zasadą demokratycznego państwa prawnego, zasadą sprawiedliwości i państwa prawnego, zasadą równości wobec prawa oraz zasadą ochrony prawnej wolności człowieka, a także art. 196 ww. ustawy z wyrażonym w Konstytucji RP obowiązkiem opublikowania ustawy jako warunkiem jej wejścia w życie i zasadą demokratycznego państwa prawnego.
Trybunał Konstytucyjny - praktycznie dopiero po roku, w dniu 20 grudnia 1999 r. stwierdził niezgodność art. 159 pkt. 2 i art. 160 pkt. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, z wynikającą z art. 2 Konstytucji RP zasadą ochrony zaufania do państwa i prawa oraz wyrażoną w art. 32 Konstytucji RP zasadą równości. Artykuły: 159 pkt. 2 i 160 pkt. 2, wprowadziły do systemu zaopatrzenia emerytalnego służb mundurowych powszechne zasady zmniejszania świadczeń i zawieszania prawa do nich. W związku z powyższym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego powstały wątpliwości co do przyjęcia zasad postępowania w przypadku dokonywania przez organ emerytalny rocznego rozliczenia świadczeń z tytułu osiągania dodatkowego przychodu w 1999 r. i ograniczania świadczeń w roku 2000. Wobec powyższego grupa posłów na Sejm RP wystąpiła ponownie do Trybunału Konstytucyjnego, który w postanowieniu z dnia 21 marca 2000 r. stwierdził, iż omawiany wyrok oznacza powrót do przepisów art. 40 i 41 odpowiednich ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym w brzmieniu, jaki miały w dniu 31 grudnia 1998r. Spowodowało to wiele skarg emerytów mundurowych, skierowanie przez nich spraw do sądów (ok. 5200 spraw na 312 tyś. świadczeniobiorców).
Skargi i odwołania z zakresu zaopatrzenia emerytalnego.
Sprawy z zakresu zaopatrzenia emerytalnego, które są obecnie rozpatrywane przez sądy powszechne można podzielić na 3 grupy dotyczące:
a) zasad waloryzacji,
b) uprawnień funkcjonariuszy pożarnictwa do świadczeń z policyjnego zaopatrzenia emerytalnego (chodzi o strażaków zakładowych straży pożarnych pozostających poza strukturami PST) w związku z art. 129 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej,
c) zasad dokonywania rozliczenia rocznego świadczeń wypłaconych w 1999 r. z tytułu osiągania dodatkowego przychodu, w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 1999 r.; odwołania do sądu składają głównie osoby, których świadczenia były zawieszane w 1999 r. z tytułu osiągania dodatkowego przychodu.
5. W tej sytuacji, celem definitywnego przecięcie wątpliwości Interpretacyjnych, z inicjatywy SLD, przy poparciu Komisji Obrony Narodowej Sejm RP przyjął 8 grudnia 2000 r. ustawę o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straty Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin.
Ustawa, która weszła w życie w dniu 1 stycznia 2001 r.:
a) zniosła warunek posiadania 20 lat służby przez emeryta występującego z wnioskiem o doliczenie do wysługi emerytalnej okresów aktywności zawodowej po zwolnieniu ze służby,
b) rozszerzyła katalog ww. aktywności wykonywanej po dniu 31 grudnia 1998 r. , która może być doliczona do wysługi emerytalnej ( stawiając warunek opłacania z tytułu tej aktywności składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe).
c) znowelizowała zasady zmniejszania świadczeń mundurowych z tytułu osiągania dodatkowego przychodu; nowe zasady stanowią połączenie zasad obowiązujących w systemie powszechnym z zasadami systemu zaopatrzeniowego; w przypadku osiągania przez świadczeniobiorcę dodatkowego przychodu w kwocie przekraczającej 70 % ale niższej niż 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS, kwota świadczenia ulega zmniejszeniu nie więcej niż o kwotą maksymalnego zmniejszenia obowiązującą w systemie powszechnym; w sytuacji przekroczenia 130 %, kwota emerytury lub renty ulega zmniejszeniu o 25 % jej wysokości, nie mniej jednak niż o kwotą maksymalnego zmniejszenia; powyższych zasad nie stosuje się wobec osób, których emerytura wynosi 75 % podstawy jej wymiaru (jest to maksymalny wymiar emerytury w systemie zaopatrzeniowym) bez uwzględnienia podwyższenia z tytułu inwalidztwa pozostającego w związku ze służbą oraz wobec osób pobierających rentą inwalidzką z tytułu inwalidztwa powstałego wskutek wypadku pozostającego w związku ze służbą lub wskutek choroby powstałej w związku ze szczególnymi właściwościami bądź warunkami służby, z tytułu których przysługują świadczenia odszkodowawcze; przedstawione wyłączenia są nawiązaniem do obowiązujących w systemie powszechnym, w którym osoby mające wiek emerytalny (60 lat kobieta i 65 lat mężczyzna) oraz będące niezdolnymi do pracy w związku z wypadkiem, nie mają zmniejszanych świadczeń, ani zawieszanego prawa do nich w związku z osiąganiem dodatkowego przychodu.
6. Podstawowym problemem pozostały sprawy waloryzacji świadczeń. Inicjatywę rozwiązania tego problemu zawiera obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin i ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin, w którym proponuje się m in.;
a) objęcie zakresem działania ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym służb mundurowych wszystkich żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych (a więc zniesienie podziału wprowadzonego od dnia 1 stycznia 1999 r.),
b) przywrócenie zasad waloryzacji świadczeń mundurowych obowiązujących do dnia 1 stycznia 1999 r.
c) SLD uważa, że założenia projektu obywatelskiego wymagają dopracowania i przeprowadzenia koniecznych analiz, w tym finansowych, w obecnej bardzo trudnej sytuacji budżetu państwa. W związku z tym, iż powyższy projekt jest projektem obywatelskim, prace nad nią zostaną przerwane po zakończeniu obecnej kadencji Sejmu RP.
STANOWISKO SLD
Odrębność systemu zaopatrzeniowego oraz podobieństwo rozwiązań zawartych w ustawach o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji są argumentami przemawiającymi na korzyść stworzenia ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym, obejmującego swym zakresem wszystkich żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych. Pozwoli to na ujednolicenie zasad obowiązujących w całym systemie. SLD opowiada się zatem , za przyjęciem przez nowy Sejm RP ustawy, która wprowadziłaby konsekwentnie, zaopatrzeniowy system emerytalny dla żołnierzy i funkcjonariuszy oraz wprowadziła porządek prawny, po licznych zmianach w systemie jakie nastąpiły za rządów koalicji AWS i UW.